چرم سازی

چرمسازی یا دباغی پوست فرآیند فیزیکی شیمیایی است که بر اثر اعمال فیزیکی و تاثیرات مواد شیمیایی و یا گیاهیپوست خام فاسد شدنی به کارایی فاسد نشدنی و با ارزش و قابل استفاده برایانسان بنام چرم تبدیل می شود به طور کلی پوست خام پس از طی مراحل زیر به چرم تبدیل می شود

۱)مرحله خیساندن و شستشو
خیساندن پوست در حوضچه هایی که دارایپره جهت جابجایی پوستها است و یا در بالابان (درام) انجام می شود پوستهاینمک سود شده را در این مکانها قرار داده، آب سرد روی آنها جریان می دهند بهاین ترتیب نمک در آب حل شده، غلظت نمک در فضای بین الیاف پوست کم می شودحذف نمک از بین الیاف پوست، فشار اسمزی آب را داخل الیاف بالا برده و پوستدوباره آب دار می شود. ضمن اینکه پوست آب را به خود می گیرد پروتئین هایکروی نیز از الیاف کلاژن خارج می شوند پروتئین های کروی جدا شده شاملآلبومین خون و پروتئین های دیگر محلول در آب می باشد که با کم شدن نمک باآب شسته شده و از پوست خارج می شود. بدیهی است ماندن این پروتئین ها میانالیاف پوست از کیفیت چرم ساخته شده می کاهد.
برای تهیه چرم مرغوب باید در مرحله خیساندن به نکات زیر توجه کرد:
– استفاده از مواد ضد باکتری جهتجلوگیری از احتمال رشد مجدد باکتریها که می تواند به کارگران صدمه برساندیا موجب انتشار و سرایت بیماری شود و یا به سه بخش سطحی پوست صدمه بزند کهمعمولا از ترکیب های آروماتیک کلردار استفاده می شود.
– توجه به دمای آب خیساندن که اگر بالاباشد موجب فعالیت باکتریها و اثر تخریبی آن بر پوست می شود هر چند که بالابردن دمای آب عمل خیساندن را سرعت می بخشد ولی بالا بردن بیش از حد دماموجب پایین آوردن کیفیت چرم حاصل و ناهمواری الیاف و رگه رگه شدن چرم میشود.
– به کار بردن مواد افزودنی مثل سولفید سدیم (S2Na) یا تترا سولفید سدیم (۴S2Na) به آب مصرفی که با تاثیر بر کراتینی مو، موجب سست شدن ریشه مو می شود.
– زمان خیساندن که حداقل ۴۸ ساعت می باشد. که پس از این مدت پوستها را شستشو می دهند.
نتیجه فرآیند خیساندن و شستشوی پوست عبارتست از:
– پوست از خون و آلودگی ها پاک می شود.
– پروتئین های محلول در آب (کروی) از پوست جدا می شوند.
– مواد شیمیایی به کار رفته به منظور نگهداری و گندزدایی پوست از آن جدا می شود.
– در اثر خیساندن پوستها با جذب آب کافی به حالت طبیعی خود بر می گردند و دباغی بر روی آنها به آسانی انجام می گیرد.

۲) آهک دهی
عمل آهک دهی برای سست کردن ریشه مو- بالا بردن PH و از بین بردن یا کمک به از بین بردن در مراحل بعدی پروتئین های زاید و چربیهای موجود در پوست می باشد. آهک آبدیده (O2CaOH) هر چند که انحلال پذیری کمی در آب دارد می تواند PH محلول را تا ۵/۱۲ افزایش دهد. آهک آبدیده سبب آبکافت (Fibrous Structure) پروتئین ها و تجزیه تدریجی ساختار آنها می‌شود. تاثیر آهک آبدیده بر رویسه نوع پروتئین اصل موجود در پوست متفاوت است. انحلال پذیری پروتئین هایکروی زیاد است. کلاژن نیز تنها در مجاورت اسیدها و بازهای قوی و در مدتنسبتا زیادی حل می شود. این محیط بدون اینکه به کلاژن پوست و در نتیجه بهکیفیت چرم آسیبی وارد کند موجب شکسته شدن مولکولهای کراتینی مو و حل شدنآنها می شود و ریشه مو را به حد مطلوبی سست می کند. این محیط با تاثیر برروی مولکولهای پروتئین های آلاستین آنرا آماده حذف کامل در مرحله آنزیم دهیمی نماید و پروتئین های کروی را کاملا از بین می برد.

۳) لش زدایی (Fleshing)
لش گیری برای حذف تمامی بافت های غیرضروری پوست که در سطح درونی و بدون موی پوست وجود دارد پس از مرحله آهک دهیانجام می گیرد. پس از اینکه پوست کاملا پس از جذب آب نرم شد زایده هایچسبیده به قسمت گوشتی که به هنگام جدا کردن پوست از لاشه رویان باقی میماند به همراه بافت های زاید دیگر توسط دستگاهی بنام لش براز پوست جدا میشود. این عمل باعث می شود که مواد شیمیایی که در مرحله بعدی به پوست دادهمی شود به طور یکنواخت و به خوبی داخل پوست نفوذ کند و موجب بالا بردنکیفیتمحصول شود.

۴) مو گیری
مو گیری پوست های بز و گوسفند با مالیدنمحلولی از آهک و سولفید سدیم به قسمت لش پوست انجام می گیرد و پوستها پساز مالیدن محلول بطوریکه سمت لش به طرف داخل باشد به تعداد ۴۰ تا ۵۰ میکنند در این طریق پوستهای شده بایستی به مدت یک شب به همان حالت باقیبمانند پس از طی این مدت مو به راحتی از پوست توسط دستگاه یا کارگر جدا میشود. برای اینکه مو‌گیری در زمان کمتری انجام شود می توان از سولفور سدیمبه تنهایی استفاده کرد. با آمیختن مناسب در متیل آمین، آهک، کربنات سدیم وسولفیدات سدیم نیز می توان در مورد پوستهای تازه و نمک سود شده که نتیجهخوبی دارد استفاده کرد.
برای مو گیری پوستهای سنگین (گاو،گوساله و گاومیش و…) روش مو زدایی همراه با تجزیه ساختار مو به کار گرفتهمی شود که در این روش پوستها را حداقل بالابان (درام) قرار می دهند وسولفید سدیم وسولفیدات سدیم به اندازه مناسب به آب داخل بالابان اضافه می کنند و به این طریق موزدایی انجام می‌شود.

۵) آهک گیری و آنزیم دهی
به منظور حذف آهک اضافی و تنظیم PH برای مرحله آنزیم دهی باید هیدروکسید کلسیم ۲(OH)Ca جذب شده در پوست را از آن خارج کرد و PH پوست را پایین آورد. برای پایین آوردن PH مقدار اسید ضروری است مثل اسید هیدروکلریک باید توجه داشت که بین مقدارمواد مصرفی تعادل برقرار باشد تا آهک بصورت محلول درآورده و به آسانی ازپوست خارج شود. آهم و مواد دیگر همراه پوست را می توان به روش شستشو با آبیا اسید و سولفات آمونیم کاملا از سطح پوست خارج نمود:

H2O + CaCl2 = HCl2 + Ca(OH)2
۲H2O + NH3 + CaSO4 = (NH4)2SO4 + Ca(OH)2

هیدروکسید کلسیم در سولفات آمونیم به خوبی حل می شود و چون PH در چنین محیطی بین ۷ تا ۸ خواهد بود لذا در این PH هیدروکسید کلسیم انحلال پذیری زیادی دارد و در این شرایط آهک بتدریج ازپوست خارج می شود. برای آهک زدایی بیشتر می توان از اسید هیدروکلریکاستفاده کرد. برای تنظیم PH پوستهایی که با مواد گیاهی دباغی خواهند شد از اسید لاکتیک استفاده میکنند جهت از بین بردن مواد زاید و سولفید سدیم جذب شده پوستها باید باجریان آب حداقل یک ساعت شستشو داده شوند و بعد از اینکه نتیجه کار باشناساگر فنول فتالئین مشخص شد مرحله آنزیم دهی شروع می شود در مرحله آنزیمدهی مواد زاید پوست تجزیه و پوست آماده دباغی می شود. موادی که در اینمرحله از پوست جدا می شوند عبارت اند از: پروتئین های غیر کلاژنی- لایهبیرونی پوست- مو و لکه های موجود بر سطح پوست- فولیکول مو و منفذهای پوستکه باید کاملا از بین بروند برای تهیه چرم مرغوب و نرم، الیاف پروتئینی کهدر برابر مواد شیمیایی مقاوم هستند در مرحله آنزیم دهی از پوست جدا میشوند.

۷- دردباغی کرومی اسید فرمیک- کربنات سدیم و نمک دیگر مواد شیمیایی هستند کهمورد استفاده قرار می گیرند در فرآیند دباغی با نمک های کروم، این نمک هابا الیاف پوست واکنش می دهد و پایداری بسیار زیادی به الیاف پوستمی بخشدکه آن را در برابر دمای بالا و حمله باکتریها مقاوم می سازد. چرمی که بااین روش ساخته می شود، بسیاری از ویژگه های مطلوب را ندارد، و پس از مرحلههای دباغی مجدد که با کروم یا مواد گیاهی انجام می شود و روغن دهی و رنگآمیزی پوست به چرممطلوب تبدیل می شود.
به طور کلی مواد شیمیایی مصرفی در فرآیند دباغی به سه دسته تقسیم می شوند:
۱) مواد معدنی (نمک های کروم، آلومینیوم و …)
۲) مواد گیاهی (عصاره گیاهانی مانند: بلوط، انار و …)
۳) مواد صنعتی (رزین های فرم آلدئید و….)

۱-تعریف و کاربرد چرم:
چرممادهای است که از دباغی پوست خام حیوانات، عمدتاً گاو تولید می­شود. چرمماده­ای مهم با استفاده­های مختلف می­باشد. استفاده اصلی آن در صنعت کفاشیاست. چرم به همراه چوب پایه بیشتر فن آوری های باستانی را تشکیل می­دادند. صنعت چرم سازی و صنعت خز سازی(fur industry) صنایع جدا از همی هستند که بواسطه اهمیت مواد خامشان از یکدیگر جدا شدهاند. در صنایع چرم سازی ماده خام محصول جانبی صنعت گوشت می­باشد که گوشتداراری ارزش بیشتری از پوست است. در صنعت تولید خزهای حیوانی پوست دارایارزش بیشتری بوده و از این رو گوشت محصول جانبی می­باشد. در پوست آرائی یاپرکردن پوست حیوانات با کاه و …( Taxidermy) نیز از پوست حیوانات استفاده می­شود، اما عموماً سر و قسمتهائی از پشت جهتاین منظوراستفاده می­شوند. البته چرم دارای استفاده های دیگری نیزمی­باشد.
۲-تولید چرم:
چندینفرایند وجود دارد که با اعمال آنها، پوست حیوانات به ماده ای انعطاف­­پذیرو مستحکم که معمولاً چرم نامیده می­شود تبدیل می­گردد. چرم دباغی شده توسطکرم(Chrome-tanned leather) ،اختراع شده در سال ۱۸۵۸، با استفاده از سولفات کرم و دیگر نمک­های کرمدباغی می­شود. چرم بدست آمده از این روش نه تنها نرم­تر و انعطاف­پذیر تراز چرم دباغی شده به روش گیاهی (Vegetable-tanned leather) می­باشد بلکه رنگ و شکل خود را نیزدر آب شدیداً حفظ می­کنند. نوع کرماستفاده شده در فرآیند را نباید با هگزاولنت کرم (که سرطان زا است) اما هیچقابلیت دباغی ندارد اشتباه گرفت. هگزا ولنت کرم را در چرم­های کرمی بهندرت می­توان یافت اما در صورتیکه چرم اشتباهاً و به­طور غلط تکمیل شودبرای مثال سفیدگری شود وجود این ماده گیج کننده و حیرت آور می­شود. چرم هایدباغی شده گیاهی با استفاده از تانین دباغی می­شوند و عوامل و اجزائ دیگرگیاه، پوست درخت و منابع مشابه نیز وجود دارند. این نوع چرم نرم و رنگ آنقهوه­ای می­باشد، که شید رنگی آن به ترکیب رنگ پوست و مواد شیمیائی استفادهشده بستگی دارد. چرم دباغی­شده گیاهی در آب پایدار نمی­باشد؛ رنگ خود رااز دست می­دهد و اگر در رطوبت باقی­مانده و سپس خشک شود جمع شده، نرمی خودرا از دست داده و سخت­تر می­گردد. در آب گرم، شدیداً جمع شده و حالتلاستیکی به خود گرفته، سخت شده و تدریجاً می­شکند. چرمی که در آب جوشیدهشده قرار می­گیرد(Boiled leather) مثالی از چرمیکه بدلیل فروبردن در آب گرم یا مواد مشابهسخت شده استمی­باشد. شواهد تاریخی نشان می­دهند که این نوع چرم بواسطه وزن سبک و سختیدر زرهو همچنین در صحافی کتابها استفاده می­شده است.
چرم­های آلدئیدی با استفاده از گلوترالدئید(glutaraldehyde) یا اجزائ اکسازولیدین( oxazolidine compounds) دباغی می­شوند. این نوع چرم معمولاً بعنوان چرم سفید و کرم کمرنگتوسطدباغی­ها تولید می­شود. این دسته مهمترین گروه چرم­هائی هستند که در آنهااز کروم استفاده نمی­شوند و اغلب در کفش­های بچه­گانه و روکش صندلیاتومبیلهائی که ترجیح می­دهند از چرمهای غیر کرومی استفاده کنند، دیدهمی­شود. دباغی فرمالدئیدی که نوع دیگری از دباغی آلدئیدی است بواسطه خطرناکبودن برای کارگران و حساسیت خیلی از مردم به فرمالدئید کمتر مورد استفادهقرار می­گیرد. چرم­های دباغی شده با مواد گرفته شده ازمغز حیوانات ( Brain tanned leather) که در این دسته قرار می­گیرند استثنائاً جاذب آب می­باشند. آنها توسطفرایند سخت و پرزحمتی که از معلق شدن در چربی­هائی که از مغز حیوانات گرفتهمی­شود تولید شده­اند. آنها بدلیل نرمی استثنائی و قابلیت شستشو معروفشده­اند. چرم­چامویز (Chamois leather)- چرم بسیار نازکی که از پوست گوسفند و بز و گوزن تولید می­شود- نیز در دستهدباغی­های آلدئیدی قرار گرفته و شبیه گروه قبل، تولید چرم با جذب رطوبتزیاد می­کند. این نوع چرم با استفاده از روغن (بطور سنتی نوعی روغن ماهی)کهبه آسانی جهت تولید آلدئید­های مورد مصرف در دباغی اکسید می­شود، تولیدمی­شوند.
پوستخام از قرار دادن پوست تازه در آهک و سپس کشیدن آن در هنگام خشک کردن بدستمی­آید. این ماده شبیه ماده دباغی شده با زاج، از لحاظ تکنیکی چرم نیستنداما معمولاً با انواع دیگر در یکدسته قرار می­گیرند. پوست خام(Rawhide) خشک تر، و شکننده تر از انواع دیگر چرم است، و استفاده­هائی از قبیل روکشطبل که در آنجا احتیاجی به انعطاف­پذیر بودن زیاد ندارد دارد، دارند؛همچنین در تولید نخهای یراق دوزی و بخیه و یا تغذیه سگ(Dog chews) کاربرد دارند. چرم- معمولاً چرم گیاهی- برای افزایش مقاومت در مقابل آبمی­تواند روغن­زنی شود. این کار روغن طبیعی باقیمانده در خود چرم را تکمیلمی­کند که بدینوسیله می­توان چرم را به دفعات شستشو داد. تعدد روغن زنی بهچرم، با روغن راسو و مواد مشابه محصول را نرم و دوام آن را بطور باورنکردنی زیاد می­کند.

راستی همونطور که می دونین ایران یکی از برترین تولید کنندگان پوست در جهانمی باشد(۷۰ ملیون راس گوسفند داره) و پوست گوسفند ایرانی یکی از مرغوبترینپوستها بعد از استرالیاست که به علت وجود یک نوع چربی نرم در زیر اون هستاما با این حال به دلیل نا کارآمدی صنایع کار بر روی پوست اون رو به صورتسالامبور یا وت بلو با ارزش افزوده بسیار پائین به کشورهایی مثل ترکیه وپاکستان صادر می کنه
و متاسفانه سیاست دولت در کنترل صادرات این محصولات ضررهای جدی به صنعت چرم کشور وارد می کنه
البته خوشبختانه دولت در چند سال گذشته صادر کنندگان رو وادار به صادراتدرصدی وت بلو نسبت به درصد سالامبور صادره کرده که تا حدودی ارزش بیشتریداره اما اگر همین وت بلو بعد از گذراندن مراحل بیشتری از دباغی به کراستیا دای کراست یا چرم تکمیل شده یا لباس که منتهای عملیات است برسد حدود ۸۰درصد به اون ارزش افزوده شده که علاوه بر ارز آوری بالا موجب اشتغال جواناناین مرز و بوم هم میشه.
نکته ای دیگر که در تحقیقاتم به اون رسیدم اینه که کشورهای اروپایی برایآنکه بگذارند محصولی وارد کشور اونها بشه اول باید از ***** استانداردهایاروپا و کنترل کیفیت های آزمایشگاهی متعددی عبور کنه که متاسفانه به علتنداشتن این تجهیزات و بی خبری صنعتیان از آن به این بازارهای بسیار جذابتوجهی از سوی صنعتگران با تجربه ما نشده و ترکیه و ایتالیا این بازار را درقبضه خودشون گرفتند.
من یک سایت مربوط به انواع تستهایی که روی چرم انجام می شه رو پیدا کردمانواع دستگاههای معرفی شده توسط اون با مدل آزمایشش رو براتون ترجمه کردم ومی گذارم
امید وارم گام کوچکی در ارتقاء صنایع چرمی کشورم ایران باشه.

منبع